به داد «را» برسیم! ــ سعید عبداللهی
دستور زبان و ویراستاری ـ شماره ۱
به داد «را» برسیم!
سعید عبداللهی
*
مدت‌ها با جست‌وجو در مقاله‌ها و گفتارها بر روی اینترنت، شاهد وفور اشتباهات در کاربرد حرف «را» در انواع جمله‌ها و عبارت‌ها از جانب نویسندگان کتاب‌ها و مقاله‌ها و گویندگان تلویزیون‌های فارسی بودم. پرداختن به این مقاله، با چنین مشاهدات و نمونه‌برداری‌هایی ضرورت یافت.
*
هر زبانی بر روی هماهنگیِ صرف[تجزیه] و نحو[ترکیب] و قواعد دستوری‌اش برپا و استوار می‌ماند. این‌ها نقش ایجاد ارتباط درست و انتقال صحیح معنا را از متن و گفتار به مخاطبان دارند.
یکی از عرصه‌های زبان‌پریشی که سال به سال شاهد گسترش آن علیه «زبان» هستیم، میدان پردامنه‌ی اینترنت است. این یادداشت اما قصدش پرداختن به زبان‌پریشیِ رایج بر روی اینترنت نیست.
*
در این یادداشت می‌خواهم به آسیبی به‌ظاهر ساده ــ اما کلان و وسیع ــ به ساختار جمله در زبان فارسی اشاره کنم. آسیبی که حتا قبل از ظهور اینترنت هم به‌وفور در گفتارها و متون فارسی وجود داشته است. اکنون اما در شاهراه‌های اینترنت، به آسیبی جاری تبدیل شده است و رواج کلان دارد: کندن حرف «را» از جای اصلی‌اش و آواره کردنش در جمله‌ها!
*
ما با جست‌وجو در مقاله‌ها و گفتارها بر روی اینترنت، خواهیم دید که حرف «را» در تمام سایت‌ها و تلویزیون‌های فارسی، سر جای خودش به‌عنوان «نشانه‌ی مفعولی» نیست. تعجب و حیرت از این است که حرف «را» در بیشتر این نوشتارها و گفتارها، به‌وفور بعد از «فعل» آورده می‌شود!
[من هم در برخی از نوشته‌هایم، اگر آن‌ها را بازبینی نکنم، بر اثر عادت رایج، چنین اشتباهی دارم.]
*
نخست به نمونه‌های برگزیده شده از چندین مقاله، سخنرانی و گفتارهای تلویزیونی، همراه با نشان دادن نقش «را» توجه کنید.
*
توضیح:
الف ـ «را» نشانه‌ی مفعولی است و همواره باید جلو کلمه‌ی دارای نقش مفعول قرار بگیرد.
ب ـ مفعول همیشه قبل از متمم می‌آید. نشانه‌ی متمم، حروف اضافه مثل «در، به، از، با، برای» هستند. هر کلمه‌ی بعد از حروف اضافه، نقش متمم دارد.
نمونه‌های اشتباه همراه با نشان دادن کلمه‌ی دارای نقش مفعول:
۱ـ هرگز تأثیری که ممکن است بر دیگران بگذارید را دست کم نگیرید.
اشتباه: «را» بعد از فعل آمده است.
درست: ... تأثیری را که ...
۲ـ اجازه دهید نام برخی از بنیانگذاران شجاع جنبش مقاومت، زنان و مردان راست‌قامتی که در شب تلخ اشغال، نگذاشتند امید به امکان وقوع «معجزه در نیمه شب» در نهاد انسان بمیرد را با هم تکرار کنیم.
[دقت کنید که در این جمله‌ی بلند، شنونده یا خواننده اصلاً متوجه نمی‌شود که «مفعول» چی بود و کی بود!]
اشتباه: «را» در آخر جمله بعد از فعل آمده است.
درست: اجازه دهید نام برخی از بنیانگذاران شجاع جنبش مقاومت، زنان و مردان راست‌قامتی را که ...
۳ ـ کشورهای حوزه خلیج‌فارس اجلاس خود در مورد اوضاع افغانستان را آغاز کردند.
اشتباه: «را» بعد از متمم آمده است.
درست: ...اجلاس خود را...
۴ ـ باشگاه بایرن مونیخ به‌خاطر درگذشت گرد مولر، لوگوی خود در شبکه‌های اجتماعی را به رنگ مشکی تغییر داد.
اشتباه: «را» بین دو متمم آمده است.
درست: ...لوگوی خود را...
۵ ـ ترکیه ورود کامیون‌های ایران به این کشور را ممنوع کرد.
اشتباه: «را» بعد از متمم آمده است.
درست: ...کامیون‌های ایران را...
۶ ـ صدراعظم آلمان وعده داد که تمام تلاش خود برای حمایت از افرادی که قصد ترک افغانستان را دارند، انجام دهد.
اشتباه: فاعل اول و اصلی جمله، صدر اعظم آلمان است، اما مفعول آن «را» ندارد و «را»ی مفعول دوم جمله[افغانستان] برای قسمت اول نوشته شده است.
درست: ...تلاش خود را...
۷ ـ شماره صفحه‌یی که این مطلب نوشته شده را بگویید.
دو اشتباه: «را» بعد از فعل مجهول آمده است. / حرف نشانه‌ی متمم نوشته نشده است.
درست: شماره صفحه‌یی را که این مطلب در آن نوشته شده است، بگویید.
*
استثنا: متمم در مفعول
گاهی در عبارت‌های گفتاری یا نوشتاری به جمله‌یی برمی‌خوریم که بدون گفتن یا نوشتن «متمم»، «مفعول» ناقص است. در این نمونه‌ها متمم جزئی از مفعول است، اما نقش خودش را به‌طور مستقل دارد. به دو نمونه توجه کنید:
۱ ـ من این حقیقت از شرح آنان را دارای اهمیت نمونه می‌دانم.
در این جمله، «شرح آنان» نقش متمم دارد، اما جزئی جدایی‌ناپذیر از مفعول یعنی «حقیقت» است؛ طوری که اگر متمم را جدای از مفعول بنویسیم، ساختار و معنای جمله به‌هم می‌ریزد. دقت کنید:
من این حقیقت را از شرح آنان دارای اهمیت نمونه می‌دانم.
حالا جمله را بدون متمم می‌نویسیم:
من این حقیقت را دارای اهمیت نمونه می‌دانم.
در این‌جا معنا و ساختار درست است، اما شنونده یا خواننده منتظر است که چگونگی یا وجه حقیقت را بداند. بنابراین «شرح آنان»، وجه حقیقت [یعنی مفعول] را تمام و کامل می‌کند.
۲ ـ مگر می‌شود کسی گلایه‌های مردم ایران در شبکه‌های اجتماعی را رصد نکند؟
«گلایه‌های مردم ایران» نقش مفعول و «شبکه‌های اجتماعی» نقش متمم دارند. نکته‌ی ظریف در این است که اگر حرف «را» بعد از مفعول بیاید، گویی همیشه کسی در شبکه‌های مجازی هست که گلایه‌های مردم ایران را رصد می‌کند. در حالی که شبکه‌های مجازی محیط و ظرف بیان این گلایه‌ها هستند و اصل رصد شدن هم خود شبکه‌های مجازی‌اند. بنابراین در جمله‌ی فوق، «شبکه‌های مجازی» با حفظ نقش متمم، جزئی از مفعول است.
این‌ها نمونه‌ها‌یی از یک نقش ساده در ساختار زبان فارسی هستند. نمونه‌های قابل توجهی از نقش‌های برجسته‌تر هستند که مشمول این موضوع نمی‌شوند.
با امید به بازبینی و بازویرایش نوشته‌هایمان در رسانه‌های متنی، تصویری و خبری، با هدف نگاهبانی از ساختار زبان فارسی به‌عنوان هویت ملی و نگاه‌دارنده‌ی تاریخ، فرهنگ و ادبیات مشترک‌مان.
برچسب‌ها: دستور زبان, ویراستاری, ویرایش, رسم‌الخط