یادداشت‌های دایره مینا    

فروغ فرخ‌زاد

*

یادداشت‌هایی از کتاب با چراغ و آینه

نوشته: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی

*

یادداشت‌برداری: سعید عبداللهی

*

ــ «اسیر»ی که در برابر «دیوار»های بندگی، «عصیان» می‌کرد، پس از «تولدی دیگر» در لحظه‌یی که هیچ گمانش نمی‌رفت، در سی‌ودو سالگی در یک حادثه‌ی ناگوار، در ۲۴ بهمن ۱۳۴۵ به «ملکوت آسمان‌ها» پیوست. مرگ فروغ فرخ‌زاد در قلمرو شعر مدرن ایران، پس از مرگ نیما، بزرگ‌ترین و ناگوارترین حادثه بود. ص ۵۶۳

*

ــ شخصیت اصیل و ممتاز و مستقل فروغ با آخرین کتابش «تولدی دیگر» آشکار شد. در این کتاب با شاعری بزرگ روبه‌رو می‌شویم که بی‌هیچ گمان، تاریخ ادبیات ایران او را به‌عنوان بزرگ‌ترین زن شاعر در طول تاریخ هزار ساله‌ی خویش خواهد پذیرفت و در قرن ما یکی از دو سه چهره‌ی برجسته‌ی شعر امروز خواهد بود. ص ۵۶۴

*

ــ ادبیات فارسی سال‌ها باید در انتظار بماند تا چهره‌یی به‌مانند فروغ بر صحایف پریشان و آشفته‌ی آن ــ که میدان ادعاهای بی‌جا و آشفته‌کاری‌های متشاعرچگان پیر و جوان است ــ بتابد و چه دیر خواهد بود تا چهره‌یی چون او در شعر ما روی نماید! ص ۵۶۶

*

ــ فروغ اگر خالص‌ترین و برجسته‌ترین چهره‌ی روشنفکری ایران در نیمه‌ی دوم قرن بیستم نباشد، بی‌گمان یکی از دو سه تن چهره‌هایی است که عنوان روشنفکر، به کمال، بر آنان صادق است. صورت و معنی در شعر او مدرن است. هیچ‌گونه نقابی از صنعت و ریای روشنفکرانه ــ که اغلب متظاهرین به روشنفکری در کشور ما گرفتار آن‌اند ــ بر چهره‌ی شخصیت او دیده نمی‌شود. «ریای روشنفکرمآبانه» از ریای دینی بسی خطرناک‌تر است. بسیاری از مدعیان روشنفکری در کشور ما به آن‌چه می‌گویند، عقیده ندارند. حرف‌های بسیاری از آن‌ها اگر تحلیل معناشناسیک شود، پر است از تناقض‌های آشکار منطقی و گاه یکصدوهشتاد درجه تغییر مواضع دادن از رئالیسم سوسیالیستی به سوی پست مدرنیسم. ص ۵۶۷

*

ــ فروغ در هنر خویش زلال است و خالص. همان است که احساس می‌کند و همان است که می‌گوید. در نگاه او «وصف‌»ها از لحاظ معنی‌شناسی خبر از ناپایداری، شتاب، ابهام و دوردست‌ها می‌دهند. ص ۵۶۷

*

ــ باید بپذیریم که عالی‌ترین تصویر عبور از سنت، در ادبیات نیمه‌ی دوم قرن بیستم ما، در شعر فروغ است که زیباترین تجلی خود را آشکار می‌کند. ص ۵۶۸

*

ــ اگر از دیدگاه هنری که هیچ زرادخانه‌ی مجهز به بمب اتمی و ئیدروژنی هم نمی‌تواند به جنگش بیاید، بنگریم، هیچ روشنفکری بهتر از فروغ به ستیزه با سنت برنخاسته است. دیگران شعار داده‌اند و دشنام. ص ۵۶۹

۲۴ بهمن

درگذشت فروغ فرخ‌زاد

*

شكستن ديوار تقويم‌

بيرون جهيدن از تيك‌تاك زمان‌

هجرت از حصار سرد قاب‌ها،

اين است راز «صراحی سياه ديدگان» و صدای بال انديشه‌های فروغ فرخ‌زاد.

*

میان رفت و آمد این سال‌های توفانی

به‌یاد می‌آورمت

شعر زنده‌ی «بودن».

*

سعید عبداللهی

زخم‌های کهنه و تکرار‌ی ایران در بزنگاه‌های تاریخی‌اش

*

یادداشت‌هایی از کتاب

با چراغ و آینه

نوشته: دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی

*

یادداشت‌برداری و انتخاب عنوان این متن: سعید عبداللهی

*

حق این است که نسل مشروطیت با همه‌ی نقاط ضعف که در زندگی اغلب مردانش می‌توان یافت، نسلی است سربلند. بعد از شهریور ۱۳۲۰ و به‌ویژه بعد از کودتای ۱۳۳۲ و به‌ویژه بعد از اصلاحات ارضی و انقلاب سفید و همین‌طور بیا تا بعد و بعدتر، ایران به‌لحاظ اجتماعی دچار یک نوع مسخ روحی و انحطاط عقلانی و سیاسی شده است و چنان خود را در چنبره‌ی نفوذ مادی و معنوی اجانب می‌بیند که هیچ‌گاه به فکر اصلاح خود از درون نیست.

روشنفکران ما از بعد از شهریور ۱۳۲۰ روزبه‌روز در این اندیشه راسخ‌تر می‌شوند که ایرانی خود هرگز به اصلاح وضع خویشتن قادر نیست و باید مثل مهره‌ی شطرنج منتظر بماند تا دست بازیگری از بازیگران، بر رقعه‌ی شطرنج جهانی و منطقه‌یی درباره اش تصمیم بگیرد.

از روزگار نوجوانی من، همیشه به ما و شاید هم نسل قبل از ما، چنین تلقین شده است که منتظر این باشیم که حزب محافظه‌کار در انگلستان روی کار خواهد آمد یا حزب کارگر، در آمریکا دمکرات‌ها برنده خواهند شد یا جمهوری‌خواهان و آنگاه منتظر بمانیم که سیاست آن حزب درباره‌ی «خاور میانه» و «خلیج فارس» چه خواهد بود و درباره‌ی نظام حکومتی ایران چه تصمیمی خواهد گرفت. از اندیشه‌های نادر و استثنایی در این باب، باید چشم‌پوشی کرد و آن فکری را تعقیب کرد که به‌قول قدما «اعم اغلب» است.

حق این است که در این‌ پنجاه و چند ساله‌ی بعد از سقوط رضاشاه، و شاید هم اندکی بعد از روی کار آمدن او، به‌تدریج این اندیشه مثل موریانه حیثیت تاریخی ما را از درون تباه کرده است؛ ولی اقرار نکردن به وجود این بیماری روانیِ اجتماعی، مسلماً به بهبود آن نخواهد انجامید. ص ۴۰۴

*

ــ نسل مشروطه شعارش این بود که:

دفع اجانب را جدی شویم

لازم اگر شد، متعدی شویم ــ از دیوان بهار

ولی نسل‌های بعد و بعدتر، تصور چنین روحیه‌یی را هرگز ندارند و در جهت عکس، شعاری دارند در این حدود که:

«وضع» اجانب را «ناظر» شویم

بهر «مقاصد»شان «حاضر» شویم

تمام مشکل ایران در این روحیه است و سیاست جهانی هم در این هفتاد سال تمام سعی‌اش بر این بوده که روحیه‌ی دوم و لوازم آن را در ایران گسترش دهد و همواره در بزنگاه‌های تاریخی که رشته‌ی کار از دستش بیرون رفته، به انواع جنایات و ترورها و سپردن کارها به‌دست قداره‌بندها و چاقوکش‌ها و اوباش و اراذل و متعصبان و هوچی‌ها متوسل شده است. ما در همین عمر پنجاه و چند ساله‌ی خودمان چندین بار شاهد این احوال بوده‌ایم. ص ۴۰۵

*

ــ عشقی یکی از قربانیان همین جریان فکری و سیاسی است که در تحولات دنباله‌ی مشروطیت، وقتی حریف نتوانست از راه‌های ملایم‌تر، صدای او را خاموش کند با فرستادن چند تن آدم‌کش حرفه‌یی او را به شهادت رساند. به یاران او نیز عملاً فهماند که این سرنوشت در انتظار همه‌ی آن‌هاست. بهار و فرخی یزدی و عارف و همه باید حساب خودشان را بکنند که کردند؛ بهار در تبعید اصفهان و عارف در انزوای دره‌ی مرادبیک همدان و فرخی یزدی در گوشه‌ی زندان قصر. صص ۴۰۵ و ۴۰۶

*

ــ این حریف، حریفی است ظریف؛ اگر با کرسی پارلمان نتواند خود را بر اوضاع مسلط کند با تقویت دیکتاتوری چون رضاخان، خود را تحمیل خواهد کرد و اگر با مانعی روبه‌رو شد، قداره‌بندها و تروریست‌های حرفه‌یی‌اش را وارد میدان می‌کند تا «عشقی»ها را ترور کنند. این صحنه‌آرایی‌های حریف را در وقایع بعد از شهریور ۱۳۲۰ و در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و در بسیاری مراحل دیگر تاریخ‌مان به چشم دیدیم. «ترور» واستفاده از غوغای لجام‌گسیخته‌ی «عوام»، ابزار نخستین و نقد رایج بازار اوست و چون از این رهگذر حاجت خویش را برآورد، بی‌درنگ در چهره‌ی نظم و قانون و اخلاق و هنر، خود را جلوه‌گر می‌کند و غوغای عوام را به زندگی گیاهی فرامی‌خواند تا به‌هنگام ضرورت، به وظیفه‌ی تاریخی‌شان ادامه دهند. عجبا که در بلندگوهای خود، همواره مدافع دمکراسی و حقوق بشر و حرف‌های لطیف و شاعرانه‌یی از این دست است. ص ۴۰۶