یادداشت‌های دایره مینا    

تفاوت دو نگرش پویا و ایستا در چیست؟

*

سعید عبداللهی

*

اصل پایه‌یی برای نگرش به تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی یک جامعه، دیدن آن‌ها در بستر پیشرونده‌ی تاریخ با سمت‌وسوی تکامل اجتماعی است. از این منظر، تحولات اجتماعی در جوامع بشری هیچ‌گاه روندی ثابت و یک‌سان ندارند؛ گاه در شتاب و پیشروی‌اند، گاه در آرامش و سکون و گاه در نبرد با موانع و سدها. برآیند این شتاب‌ها و سکون و چکاچک‌ها در بستر تاریخ، رو به جلو و تحقق مرحله‌یی از تکامل‌شان است. یک مثال روشنگر از قرون وسطا که بسیار شبیه وضعیت ایران است، پاسخ می‌دهد که تفاوت دو نگرش پویا و ایستا در چیست:

در فاصله‌ی قرن چهارم تا اواخر قرن پانزدهم میلادی ــ معروف به قرون وسطا یا میانه ــ‌ حاکمیت سیاسی فئودال و سلطه‌ی مذهبی کلیسا دست در دست هم، تاریک‌ترین قرن‌ها را علیه هرگونه آزاداندیشی و باورهای فلسفی و علمی، بر اروپا مستولی کرد.

یک نگرش استاتیک و صوری استدلال می‌کرد که ظاهر جامعه می‌گوید حاکمیت خودکامه‌ی سیاسی و مذهبی همراه با سکون و سکوت اجتماعی است. یک نگرش دینامیک و پویا تمامی آن تحولات میان حاکمیت و جامعه را در بستر جوشان تکامل اجتماعی می‌دید.

در آن‌جا روند طبیعیِ پیشرفت اندیشه و تکنولوژی و علم و فلسفه به‌مثابه رودخانه‌یی متلاطم به دیواره‌ی صخره‌ی حاکمیت سیاسی و مذهبی برخورده بود. آن رودخانه فقط به شکست صخره و عبور فکر می‌کرد و هر دم در تکاپوی ضربات کاری برای آزاد شدن انرژی‌هایش بود در حالی که آن‌چه چشم را پر می‌کرد، دیواره‌ی صخره و سلطه‌ی آن بود. از منظر تکامل اجتماعی تردید نبود که رودخانه با انرژی بالنده‌اش منطبق بر پیشرفت طبیعی و ترقی در بستر تاریخ است و صخره منطبق بر جزمیت سکون و بازدارندگی، بی‌هیچ راه کاری برای پاسخ به رودی که حیات طبیعی‌اش را دارد و در روند پیشرفت‌اش جویبارهای جدید هم به آن می‌پیوندند.

آن نبرد البته حدود ۱۱۰۰ سال طول کشید ولی تاریخ گواهی داده است که در آن ۱۱ قرن بیشترین پیشرفت‌های فلسفی، علمی، ادبی، سیاسی، فرهنگی و هنری علیه حاکمیت مشترک فئودالیسم و کلیسا محقق شد. در نهایت، اتحاد همه‌ی این پیشرفت‌ها در اواخر قرن پانزدهم، «رنسانس» معروف اروپا را رقم زد.

به چنین روندی می‌گویند پیشرفت ناگزیر تکامل اجتماعی در بستر پرکشاکش تاریخ نبرد رهایی و انقیاد، آزادی و استبداد.