پشت پلک‌های کِلْک ۱۲
پشت پلک‌های کِلْک ـ ۱۲
آرایه‌های ادبی
جناس (تجنیس)
جناس شامل كلماتی هم‌شكل و هم‌جنس است كه در وزن یا حروف و یا تلفظ با هم هماهنگ و متناسب، ولی در معنا متفاوت هستند. آرایه‌ی جناس باعث استحكام موسیقی درونی شعر یا نثر می‌شود.
جناس دو نوع است: جناس كامل ـ جناس ناقص.
جناس كامل: آنجا كه واژه‌هایی در وزن، حروف و تلفظ یكسان باشند، ولی در معنا متفاوت، جناس كامل است. مثل:
l «سر ارادت ما و آستان حضرت دوست
كه هرچه بر سر ما می‌رود ارادت اوست» (حافظ)
جناس: هر دو «ارادت» در وزن، حروف، شكل و تلفظ هماهنگ‌اند و در معنا متفاوت. ارادت اول به معنی محبت، دوستی، لطف و نظرداشتن و ارادت دوم به معنی خواسته و تصمیم است.
l «من ناله‌ی تو می‌شنوم در خروش موج من شكوه‌ی تو می‌شنوم در غریو باد
چشم دلم به مرگ سیاه تو خون گریست ای بی تو روی هرچه پلیدان سیاه باد»
(حسن هنرمندی، در رثای پاتریس لومومبا)
جناس: كلمه‌ی «باد» در بیت اول یعنی نسیم، در بیت دوم یعنی باشد؛ اما هر دو كلمه در وزن، حروف و تلفظ یكسان‌اند.
l «آنكه گیسوی تو را رسم تطاول آموخت هم تواند كرمش دادِ من مسكین داد» (حافظ)
جناس: كلمه‌ی «داد» در مصرع دوم، دو معنی می‌دهد: اولی دادخواهی و دومی دادن. در حالی كه در وزن، حروف و تلفظ تفاوتی ندارند.
l «طره‌ی پریشانش دیدم و به دل گفتم
این همه پریشانی بر سر پریشانی» (شیخ بهایی)
جناس: كلمه‌ی «پریشانی» با دو معنا: اولی به معنی آشفته‌حالی، دومی به معنای تاب و پیچش موی. هر دو در وزن، حروف و تلفظ همسان‌اند.
l «آتش است این بانگ نای و نیست باد هر كه این آتش ندارد نیست باد» (مولوی)
كلمههای «نیست و باد»، هم قافیه هستند، هم جناس كامل. در مصرع اول كلمه‌ی «نیست» به معنی نفی و نباشد می‌دهد، اما در مصرع دوم معنی نابود شدن و نیست شدن. / كلمه‌ی باد در مصرع اول به معنی نسیم و وزش هوا می‌باشد و در مصرع دوم به معنی بودن.
*** *** ***
جناس ناقص: الف. جناس ناقص اختلافی ب. جناس ناقص حرکتی
الف. جناس ناقص اختلافی: كلماتی كه در حروف و وزن هماهنگ‌اند، اما در شكل و معنا متفاوت.
l «ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد» (مقدمه گلستان سعدی)
جناس ناقص اختلافی: بنات و نبات در حروف و وزن مثل هم‌اند، اما در شكل و معنا متفاوت.
l «تو كمان كشیده و در كمین كه زنی به تیرم و من غمین
همه‌ی غمم بود از همین كه خدا نكرده خطا كنی» (صفای اصفهانی)
جناس ناقص اختلافی: كمان و كمین ـ غمین و همین
l «ای شاعر روستایی كه رگبار آوازهایت
چون خشم ابر شبانه
می‌شست از چهره‌ی شب
خواب در و دار و دیوار،
نام گلسرخ را باز
تكرار كن، باز تكرار...» (محمدرضا شفیعی‌كدكنی)
جناس ناقص اختلافی: در، دار، دیوار
l «آن كس است اهل اشارت كه بشارت داند
نكته‌ها هست بسی، محرم اسرار كجاست؟» (حافظ)
جناس ناقص اختلافی: اشارت و بشارت
ب. جناس ناقص حركتی: كلماتی كه در وزن و حروف و شكل تفاوتی ندارند، اما در تلفظ و معنا متفاوت هستند.
l «شكر كند چرخ فلك از مَـلِك و مُـلك و مَـلَك
كز كرم و بخشش او روشن و بخشنده شدم» (مولوی)
جناس ناقص حركتی: مَـلِك، مُـلك، مَـلَك كه در تلفظ و معنا متفاوت‌اند، اما در وزن و حروف و شكل مشترك‌اند.
l «این چه ژاژ است و چه كفر است و فُشار پنبه‌یی اندر دهان خود فِشار» (مولوی)
جناس ناقص حركتی: كلمههای فُشار و فِشار. اولی به معنای سخن بیهوده و یاوه، دومی معنی گذاشتن و فشردن.
واژه‌های چون «دیر و دِیر» که معنای اولی تنگی وقت و دومی خانقاه عارفان است، در زمره‌ی جناس ناقص حرکتی هستند. در وزن و حروف و شکل مشترک‌اند؛ اما در تلفظ و معنا متفاوت.
پایان
سعید عبداللهی
لینک دریافت کتاب «آرایه‌های ادبی»
برچسب‌ها: ادبیات, شعر, آرایه‌های ادبی, صنایع بدیع